‘We kijken naar de mens achter het strafbare gedrag’

Op de polikliniek bij GGZ Delfland werkt al zes jaar een klein, gespecialiseerd team dat zich richt op het behandelen van strafbaar gedrag. Wat doen ze? En waarom zijn ze onderdeel van GGZ Delfland? Plaatsingscoördinator Sandie Lemmers en gezondheidszorgpsycholoog Shirley Jongeneel vertellen over zorgvuldige risicotaxaties, de mens achter het strafbare gedrag en de brede samenwerking binnen en buiten GGZ Delfland.

‘Welkom in onze wereld’, grapt plaatsingscoördinator Sandie Lemmers. Haar collega Shirley Jongeneel is iets later voor het interview. Ze was nog even in overleg met de psychiater van hun team: met welke zorg is deze cliënt nu het meest gebaat? ‘Ik houd van die puzzel’, vertelt Shirley als ze aanschuift. ‘Wat maakt nou dat iemand grensoverschrijdend gedrag vertoont? En wat is er nodig om dat in de toekomst te voorkomen? Soms zijn wij aan zet, soms één van onze ketenpartners, zoals de gemeente, politie, reclassering of een opvanghuis. Dat vraagt veel afstemming, juist omdat het maatschappelijk zo’n impact heeft.’

Voorkomen van strafbaar gedrag

Het zorgaanbod is relatief nieuw binnen GGZ Delfland. Forensische zorg is een psychiatrische behandeling of begeleiding als onderdeel van een (voorwaardelijke) straf of maatregel. Sandie, die vanaf de start betrokken was bij het opzetten van dit zorgaanbod: ‘Bij de beoordeling of dit aanbod bij GGZ Delfland zou passen, viel op dat we al jaren cliënten helpen die door hun psychische problemen soms grensoverschrijdend, strafbaar gedrag vertonen. Dan kun je daar maar beter een gerichte forensische behandeling voor ontwikkelen.’ Uit onderzoek blijkt dat een behandeling de kans vermindert dat iemand opnieuw in de fout gaat. ‘Als je iemand alleen maar opsluit, zonder behandeling, zie je bijna geen effect op het gedrag. Dus als je een veilige maatschappij wilt creëren, kun je beter inzetten op zorg en behandeling. Dat doen wij. We zijn er voor mensen die in de regio wonen – Delft en Schiedam – en een behandelvraag hebben.’

Via de rechter en de huisarts

‘De meeste cliënten komen bij ons via de toezichthouders van de reclassering’, vertelt Sandie. ‘Dit zijn cliënten waarvan de rechter zegt: “Je hebt iets gedaan wat niet mag. Je hoeft niet naar de gevangenis, maar moet je wel aan voorwaarden houden, zoals een ambulant behandeltraject volgen of naar begeleid wonen.” Daarnaast krijgen we cliënten via bijvoorbeeld de huisarts. Zij zijn niet veroordeeld en hebben geen strafrechterlijke titel, maar vertonen wel grensoverschrijdend, strafbaar gedrag en willen daar iets aan doen. Bijvoorbeeld als iemand een paar keer per week ruzie heeft met een partner en fysiek agressief wordt. Je hebt ook vermogensdelicten, zoals fraude, diefstal, woninginbraken. Of stalking, dat is ook strafbaar. We zien ook cliënten na ernstigere delicten, maar dan heeft iemand al in detentie gezeten en begeleiden wij de re-integratie in de maatschappij.’

Aandacht voor veiligheid

Collega’s van andere afdelingen moesten in het begin wel wennen aan het idee. ‘Forensische zorg? Een “boef” op de poli?’ Shirley merkt dat het beeld vaak niet klopt: ‘Alsof alle forensische cliënten heel gevaarlijke, anti-sociale, agressieve mensen zijn. Het zijn veel vaker mensen die een leven hebben zoals jij en ik en iets doen wat niet mag. Dat wil niet zeggen dat het per se slechte of onbehandelbare mensen zijn. Misschien ben ik idealistisch, maar ik vind dat ieder individu recht heeft op goede zorg. Je bent meer dan je delict. Iedereen maakt weleens fouten. Hoe ga je daar vervolgens mee om? Je krijgt hier de kans om iets te doen aan je gedrag.’

Poli zonder extra beveiliging

Een belangrijke voorwaarde is wel dat een cliënt op een ‘gewone’ polikliniek veilig behandeld kan worden. ‘Anders dan gespecialiseerde forensische klinieken hebben we geen extra beveiligingsmaatregelen, zoals detectiepoortjes. Dus we schatten vooraf in of de behandeling hier veilig kan. Als iemand zijn mes niet kan thuislaten, is hij hier niet welkom. Dat is een voordeel van een verwijzing vanuit de reclassering: we krijgen vooraf al heel veel informatie. We doen een uitgebreide screening, hebben contact met de toezichthouder en checken eventuele vooronderzoeken. We kijken bijvoorbeeld naar het vonnis, het delict, eventuele psychologische rapporten, en ook naar motivatie en de behandelvraag. In ons team beoordelen we samen of we daaraan kunnen voldoen, in een veilige werkomgeving. En we vragen het ook gewoon aan de cliënt. Veiligheid is een normaal gespreksonderwerp.’

Psychische probleem niet op de voorgrond

De verwijzing verloopt wel anders dan bij de reguliere aanmeldingen voor GGZ Delfland. ‘Meestal hebben onze cliënten ook een psychische stoornis of een psychiatrische diagnose. Maar bij ons is niet per se de psychiatrische diagnose de aanmeldreden. Dat is het strafbare gedrag. Als de psychische stoornis een risicofactor is in dat gedrag, nemen we het mee in de behandeling. Maar als het niet van invloed is op dat gedrag, is het voor ons geen reden om de behandeling daarmee te starten.’ Shirley ziet veel verschillende oorzaken van het gedrag. ‘ADHD met impulscontroleproblematiek of borderline met heftige emotiewisselingen. Of autisme. Dat kan tot agressie leiden door overprikkeling, maar ook tot stalking door misinterpretatie van sociale interactie. “Zij vindt mij leuk, want zij keek één keer naar mij.” Trauma’s komen ook regelmatig boven tafel. Eigenlijk net als in de reguliere psychiatrie, maar bij onze doelgroep valt het niet altijd op. Ze zijn zich vanuit een slechte jeugd niet gaan afzonderen, maar de clown gaan uithangen op school en hebben zo steeds verder de grens opgezocht.’

Vertrouwen opbouwen

Het is een hele puzzel om het strafbare gedrag te ontrafelen en tot een passend behandelplan te komen. Dat heeft tijd nodig. Logisch, vindt Sandie: ‘De meeste cliënten komen hier niet vrijwillig. Het is een proces. Vertrouwen opbouwen, aansluiting vinden. Ze moeten ook ontdekken dat er niet weer iemand vingerwijzend gaat vertellen dat ze slecht of fout zijn. Ze zijn al zo vaak uitgekotst of weggestuurd. Dat is niet onze rol in dit geheel. Kritisch kijkend, maar niet veroordelend. Dat heeft de rechter al gedaan.’ Shirley: ‘Het is dan extra leuk als het lukt om toch achter die muur te komen en te ontdekken dat je iemand kan helpen. Dat iemand die maandenlang hard en bot blijft, toch een kwetsbare ervaring uit zijn jeugd met je deelt. En niet dat de behandeling dan meteen ‘gelukt’ is, maar we kunnen het dan hebben over wat hem is aangedaan.’ Dat maakt wel verschil in iemands leven, vindt Sandie. Maar rustig aan. Shirley: ‘Ik ga niet dag één meteen graven in iemands jeugd. Dat gaan ze mij dan toch niet vertellen. Ik vraag eerder: “Waarom ben je hier? Je hebt iets gedaan wat niet mag, vertel daar eens over.” Vandaaruit probeer ik een verhaal te vormen: hoe heeft het zover kunnen komen?’

Delicttheorie en risicotaxatie

In vakjargon bouwen Shirley en haar collega’s aan een delicttheorie met een risicotaxatie. ‘Een delicttheorie is een hypothese over de samenhang van biologische, psychologische en sociale factoren die met elkaar een hypothetische verklaring zijn voor het delictgedrag. Die vormen we op basis van gesprekken met de cliënt en zijn of haar omgeving, op basis van dossieranalyse en bijvoorbeeld eerdere psychologische onderzoeken in relatie tot dat delict. Daarnaast doen we een risicotaxatie: wat is de kans dat iemand binnen een jaar weer in aanraking komt met justitie? Er zijn statische risicofactoren en dynamische risicofactoren. Statisch is bijvoorbeeld de leeftijd van het eerste politiecontact en de hoeveelheid delicten. Dynamische factoren gaan meer over het hier en nu. Bijvoorbeeld: waar iemand woont of hoeveel geld iemand heeft. Maar ook of de cliënt middelen gebruikt of kan terugvallen op een sociaal steunsysteem. Met de risicotaxatie en delicttheorie komen we zo tot een goed onderbouwd behandelplan. Dat stemmen we ook weer af met de reclassering.’

Biopsychosociale behandeling

In de behandeling werkt het team, net als bij de diagnose, met een biopsychosociaal model. ‘Als je uitgaat van het idee dat er meerdere factoren meespelen, moet je ook op meerdere vlakken behandelen. Met medicatie kun je bijvoorbeeld depressieve gevoelens wat minder heftig maken of iemand helpen net wat beter te slapen of concentreren. Bij verslavingsproblematiek denkt onze verslavingsarts mee of verwijzen we naar de detox-afdeling van GGZ Delfland. Bij psychologische factoren zetten we psychologische interventies in, zoals schematherapie, traumabehandeling zoals EMDR, of meer gedragsmatige trainingen, zoals agressiehantering. Het sociale leven is ook heel belangrijk voor de stabiliteit en het herstel. Dus begeleiden we bijvoorbeeld partner-relatiegesprekken of zetten we trajectbegeleiding in, waarbij we helpen een cliënt weer actief te zijn. We kijken ook naar positieve, helpende factoren: wat zijn interesses of waar wordt iemand blij van? Stapsgewijs werken we aan persoonlijke doelen, bijvoorbeeld om weer aan een baan of huis te komen. Het is echt maatwerk.’

Samenwerking andere afdelingen

‘Het voordeel is dat we hier een heel compleet aanbod hebben’, vertelt Sandie. ‘In ons kleine team zijn alle specialismen vertegenwoordigd: de plaatsingscoördinator, een basis-, gezondheidszorg- en klinisch psycholoog, een psychiater, de verslavingsarts, een activeringsoach van Doel Delfland en op oproepbasis een verpleegkundige en sociaal psychiatrisch verpleegkundige. Daarnaast kunnen we zorg intern opschalen, bijvoorbeeld met een tijdelijke opname bij de detox-afdeling of de kliniek. Er is een beschermde woonvorm, waarin we cliënten kunnen begeleiden naar een eigen woning. En de dagbesteding vanuit Doel Delfland is heel belangrijk. Je wordt ergens verwacht, je hebt sociaal contact, draagt ergens aan bij.’ ‘We kunnen zo’n mooi totaalaanbod bieden’, vult Shirley aan. ‘Dat aanbod heb je niet overal.’

Uitstroom of doorstroom

En wanneer stopt de behandeling? ‘Een behandeling loopt in principe zolang als de voorwaardelijke straf duurt. Een maatregel met toezicht loopt gemiddeld twee jaar, maar we gaan niet twee jaar behandelen als dat niet nodig is. Het doel van de behandeling is het verkleinen van de kans dat iemand weer strafbaar gedrag vertoont. Als dat doel behaald is en er meer stabiliteit is in het leven van de cliënt, sluiten we af. Uiteraard in samenspraak met de reclassering.’ Het is ook mogelijk dat een cliënt langer in zorg blijft. ‘Als de forensische titel er vanaf is, ronden we soms zelf de behandeling af, maar we kunnen ook intern doorverwijzen. Dan blijft bijvoorbeeld een coach van Doel Delfland betrokken met woonbegeleiding. Het zijn geen grote overgangen. Ook dat is een meerwaarde van de samenwerking binnen GGZ Delfland.’