“Iedereen heeft zijn eigen herstelpad”

Iedereen die bij GGZ Delfland aanklopt, krijgt de behandeling die past bij zijn hulpvraag. We doen er alles aan om de cliënt er weer bovenop te helpen. Een belangrijke rol in het behandelteam is weggelegd voor de ervaringswerkers. Door ‘herstelondersteunend’ te werk te gaan, zijn zij onmisbaar in het herstelproces, vooral dankzij hun gelijkwaardige positie. “Cliënten vertellen mij soms dingen die ze niet met hun behandelaar bespreken.”

Ervaringswerker Marijke Mazer wil graag een aanname over herstelondersteunende zorg rechtzetten. “Herstelondersteunende zorg wordt vaak gezien als een methode. Maar voor mij is het meer een houding, een manier waarop je cliënten benadert. Namelijk door hen de regie over hun hersteltraject te geven. Bij een methode weet je: als ik dit doe, werkt het. Bij herstelondersteunende zorg gaat het om continu aanvoelen wat een cliënt nodig heeft.” Iedereen heeft namelijk zijn eigen herstelpad, legt Marijke uit. Daarom staat bij herstelondersteunende zorg de cliënt centraal. “De behandelaren, en zeker wij als ervaringsdeskundigen, staan naast hem of haar.”

Mens in plaats van diagnose

Marijkes collega Linda de Rooy, ook ervaringswerker, illustreert het betoog met een voorbeeld. “Vanuit herstelondersteunende zorg benader ik iemand als mens en niet als diagnose. Ik zie bijvoorbeeld een jonge moeder met een parttime baan, met wie het niet goed gaat, in plaats van een cliënt met een zware depressie. Ik kijk naar de mens in zijn geheel. Dat maakt uit voor de manier waarop je iemand tegemoet treedt. Benader je iemand bijvoorbeeld vanuit de diagnose, dan denk je: ‘die is snel overprikkeld, dus ik ga maar voorzichtig met hem om.’ Benader je diegene vanuit de ‘diagnosevrije ruimte’, dan zeg je eerder: ‘hoe is het voor jou? Waar heb je behoefte aan?’”

Onderzoeken wat werkt

Ervaringswerkers zijn onderdeel van het behandelteam, naast onder anderen maatschappelijk werkers, verpleegkundigen en een psycholoog of psychiater. Marijke: “Het mooie van mijn functie vind ik dat vrije ruimte heb om te onderzoeken wat werkt bij een cliënt. Ook heb ik meer tijd dan bijvoorbeeld een verpleegkundige om met cliënten aan hun individuele doelen of wensen te werken.” Ervaringswerkers vervullen verschillende rollen, zoals ‘bondgenoot’ en ‘rolmodel’. En ‘bruggenbouwer’ tussen cliënt en behandelaar, vertelt Linda: “Ik zeg dan bijvoorbeeld tegen een behandelaar: ‘ik had het als cliënt niet fijn gevonden als je dit zo had gezegd.’ Door mijn ervaringsdeskundigheid kan ik me goed inleven in een cliënt.” Overigens is herstelondersteunende zorg niet alleen weggelegd voor ervaringswerkers. Linda: “Het is een houding die je aanneemt, dus alle medewerkers van GGZ Delfland kunnen die toepassen. Dat gebeurt gelukkig ook steeds meer.”

Samen hardlopen

De ervaringswerkers werken zowel klinisch als ambulant. In de kliniek voeren ze individuele gesprekken met cliënten en begeleiden ze groepsgesprekken: elke week rond een ander thema, zoals muziek, emoties, opgenomen zijn, of herstel op zich. Linda verleent ambulante herstelondersteunende zorg. “Ik ga dan bijvoorbeeld wandelen met een cliënt. Laatst was er een meneer die last had van angsten en paniekaanvallen. Toch wilde hij heel graag weer eens hardlopen. Ik ben toen samen met hem, in zijn eigen vertrouwde omgeving, een stukje gaan hardlopen.”

Voorzichtig met adviezen

Zonder oordeel luisteren naar de cliënt is volgens Marijke een essentieel onderdeel van herstelondersteunende zorg. Het wordt ook wel de presentiebenadering genoemd. “Die houdt in dat je naast de cliënt staat en vooral actief luistert. Een behandelaar vroeg mij een keer te helpen met het motiveren van een cliënt om zijn leefstijl te veranderen. Hij kwam weinig buiten, bewoog niet veel en at ongezond. In plaats van hem te stimuleren om bijvoorbeeld wat meer te gaan bewegen, vroeg ik eerst of hij iets over zijn leefstijl kon vertellen, en hoe tevreden hij ermee was. De cliënt vertelde dat hij op dat moment niet kon en wilde werken aan zijn leefstijl, omdat andere problemen op de voorgrond stonden en volgens hem belangrijker waren. Hij kreeg liever dáár steun bij. Ik volg dan de wensen en behoeften van de cliënt.” Niet dat ze twijfelt aan de kennis en kunde van behandelaren, laat dat duidelijk zijn. “Hulpverleners hebben vaak goede ideeën over wat goed of gezond is voor een persoon. Maar cliënten kijken daar soms heel anders tegenaan. De kern van herstelondersteunende zorg is dat cliënten hun autonomie behouden. Daarom ben ik erg voorzichtig met adviezen.”

‘Herstellen’ is niet per definitie ‘genezen’

De principes van herstelondersteunende zorg – autonomie, oordeelloosheid, presentie – verschillen behoorlijk met de traditionele visie op herstel, vindt Marijke, die zelf opgenomen is geweest. “Toen ik cliënt was viel mij op dat er vooral werd gewerkt aan klinisch herstel, met psychotherapie en medicijnen. Eigenlijk alsof ik een longontsteking had, die met een antibioticakuur genezen kon worden. Terwijl er aan psychische kwetsbaarheid bijvoorbeeld ook sociale, relationele of financiële problemen ten grondslag kunnen liggen. Inmiddels kijken we naar al die gebieden en betrekken we bijvoorbeeld ook de familie erbij.” Bovendien staat niet per se het genezen centraal. Het gaat erom hoe iemand met een bepaalde kwetsbaarheid kan omgaan, hoe de kwaliteit van leven verbeterd kan worden. “Die is voor iedereen anders”, vertelt Marijke. “Voor de een betekent herstellen ‘gaan studeren’; de ander is al blij als hij elke dag zijn bed uitkomt. In sommige situaties is het lastig om hoop te houden, maar vanuit herstelondersteunende principes doe je dat toch. Je probeert de krachten en talenten van mensen te benadrukken in plaats van dat wat iemand niet meer zo goed kan. Uiteindelijk kan iedereen herstellen.”

Herstelondersteunende zorg kan altijd

Een mooi streven, cliënten de regie over hun eigen herstelproces geven. Maar er zijn ook situaties denkbaar waarin cliënten niet in staat zijn om zelf te bepalen wat goed voor hen is. Bijvoorbeeld wanneer zij in crisis in de kliniek komen. Toch kun je zelfs dán herstelondersteunend te werk gaan, legt Marijke uit. “Wij blijven natuurlijk zorgverleners. Dus we hebben protocollen voor als iemand een gevaar voor zichzelf of zijn omgeving is, of wanneer zijn gezondheid erg achteruit gaat. Dan nemen wij de regie over. Herstelondersteunende zorg verlenen is dan lastig, omdat er ook vaak sprake is van dwangzorg. Maar als iemand bijvoorbeeld tegen zijn zin medicatie moet innemen, dan nóg kun je dat op een herstelondersteunende manier doen. Door continu in gesprek te blijven met diegene, te luisteren naar zijn angsten of bezwaren en door de gelijkwaardigheid op te zoeken. Bijvoorbeeld door als ervaringswerker over je eigen ervaringen te vertellen.”

Eigen ervaring maakt gelijkwaardig

Dat Linda en Marijke, net zoals hun collega-ervaringswerkers, weten wat het is om in behandeling te zijn vanwege een psychische kwetsbaarheid, maakt het contact met cliënten per definitie gelijkwaardiger. Linda: “ Ik heb zelf ervaren hoe fijn het is als een professional zegt: ‘ik ben ook wel eens onzeker’. Juist die kleine ontboezemingen, die je laten inzien dat je niet de enige bent, zijn ontzettend waardevol.” Ook Marijke merkt dat cliënten het prettig vinden om de gelijkwaardigheid te voelen met een ervaringswerker. “Wanneer het gepast is, vertel ik dat ik zelf ook opgenomen ben geweest. Vroeger heerste de opvatting dat je als professional je eigen verhaal niet mocht delen. Nu merken we dat die openheid juist kan helpen om iemand te laten merken dat je niet ‘boven’ hem staat. Cliënten vertellen mij soms dingen die ze niet met hun behandelaar bespreken.”