Is virtual reality bij trauma en exposure de toekomst?

Cliënten met een posttraumatische-stressstoornis (PTSS) kunnen veel baat hebben bij EMDR. Sommigen zijn al na enkele sessies van hun klachten af. Deze behandeling – EMDR staat voor ‘eye movement desensitization and reprocessing’ – wordt dan ook veelvuldig toegepast. GGZ Delfland biedt cliënten sinds kort een nieuwe EMDR-behandeling aan: met gebruik van virtual reality (VR). Cliënten kunnen dan zelfstandig thuis een EMDR-sessie doorlopen met behulp van een VR-bril. Gz-psycholoog Anne Varvik begeleidde een pilot met de bril.

“Bij GGZ Delfland maken we al sinds 2016 gebruik van VR”, vertelt Anne. “We gebruiken de VR-bril van CleVR om rollenspellen te spelen. We simuleren dan bijvoorbeeld een onprettige situatie op het werk. Als behandelaar ‘bestuur’ je de virtuele persoon die de cliënt ziet, die in dit geval bijvoorbeeld op de baas van de cliënt lijkt.” Naast deze interactieve vorm wordt binnen GGZ Delfland sinds kort ook een nieuw soort VR-bril gebruikt. Anne: “We hebben afgelopen halfjaar een pilot gedaan met het gebruik van VR bij EDMR en exposure. Hoewel het een kleine pilot was, waren de resultaten positief.”

Levensechte video’s helpen bij exposure

De nieuwe VR-bril kan op twee manieren worden ingezet. Allereerst voor ‘exposure’ bij angstklachten. “Bij cliënten met angstklachten helpt het vaak als zij de situatie waar ze bang voor zijn tóch opzoeken”, legt Anne uit. “Dat deden we al met behulp van VR, maar de bril die we nu hebben, bevat zo’n zeshonderd levensechte video’s van situaties en ruimtes, zoals autorijden, in de bus zitten, intimidatie op het werk, een terras, een markt, hoogtes en bijvoorbeeld medische ingrepen, zoals vaccinatie en een tandartsbezoek. Anne: “Doordat ze ‘360 graden’ gefilmd zijn, lijkt het net alsof je echt in die ruimte bent.”

VR-bril neemt protocol en ‘taakjes’ EMDR-behandeling over

De andere functie van de nieuwe VR-bril is dat deze een deel van een EMDR-behandeling kan overnemen. De bril die we getest hebben in de pilot kunnen cliënten ook mee naar huis nemen, om regelmatig zelf te oefenen. Daarmee geven we ze meer regie over hun behandeling: ze kunnen oefenen wanneer en waar ze willen. “Bij EMDR volg je als behandelaar een standaard protocol”, vertelt Anne. “Je vraagt de cliënt om het naarste beeld van de traumatische ervaring op te roepen. Tegelijkertijd leid je hem af met taken die het werkgeheugen belasten, zoals met de ogen een lampje volgen, of simpele rekensommetjes oplossen.” Het denken aan de gebeurtenis neemt ruimte in beslag in het werkgeheugen, maar het concentreren op de afleidende taakjes ook. Door deze ‘concurrentie’ krijgt de nare gebeurtenis weinig ruimte; het werkgeheugen raakt simpelweg vol. De emotionele lading van het beeld neemt hiermee af en het terugdenken aan het trauma wordt minder pijnlijk.

Op vaste momenten stelt de behandelaar een aantal standaardvragen, zoals: ‘hoeveel spanning roept het beeld nu op, op een schaal van 1 tot 10?’ en ‘waar in je lijf voel je de spanning het meest?’ Dit herhaalt zich een aantal keer. Het doel van de behandeling is dat de spanning die met de herinnering aan het trauma gepaard gaat, goed wordt opgezocht zodat de cliënt die ook duidelijk voelt. Daarna zet de behandelaar de werkgeheugenbelasting in en neemt de spanning in de meeste gevallen af.

Thuis zelfstandig aan de slag

Bovenstaand protocol zit in de VR-bril geprogrammeerd, inclusief de afleidende taakjes. Anne: “Normaal doe ik dat afleiden met mijn handen, of met attributen. Nu zit dat ‘in’ de bril. De VR-bril is een fijne hulp bij een EMDR-behandeling. Cliënten kunnen hem mee naar huis nemen en daar zelfstandig EMDR-sessies doorlopen, waardoor ze minder afhankelijk zijn van een afspraak met de behandelaar. Ze worden in een veilige virtuele omgeving begeleid door het EMDR-protocol. De software past zich tijdens de sessie aan op basis van de antwoorden die de cliënt geeft en kan zo instructies op maat geven.” Het gebruik van de bril maakt de behandeling efficiënter, want doordat cliënten thuis verder kunnen gaan – EMDR bestaat meestal uit meerdere sessies – boeken ze sneller vooruitgang. Overigens kunnen niet alle cliënten de bril mee naar huis krijgen: wanneer er sprake is van acute suïcidaliteit, epilepsie, of een onveilige thuissituatie, is een EMDR-sessie thuis niet verantwoord en vinden alles sessies plaats in de behandelkamer.

VR is een aanvulling, geen vervanging

Anne benadrukt dat virtual reality de behandelaar nooit geheel vervangt. “Een EMDR-traject start altijd met een face-to-face-sessie. Als behandelaar wil je zeker weten dat de cliënt de werking van de VR-bril begrijpt en – minstens zo belangrijk – dat hij het gebruik van de bril prettig vindt. Pas als ik tijdens de EMDR-sessie bij mij in de behandelkamer zie dat de spanning bij de cliënt daalt, geef ik hem de bril mee voor de rest van de behandeling. Die kan ik zodanig programmeren, dat bijvoorbeeld de afleidende taakjes passen bij wat de cliënt nodig heeft of fijn vindt. En ik kan op afstand de software uitlezen, zodat ik de vorderingen van de cliënt kan volgen. Ik kan bijvoorbeeld zien in hoeverre de spanning is gedaald na elke sessie.” Vaak kan de cliënt de behandeling thuis afmaken. Maar wanneer dat nodig is, volgt er aan het einde nog een face-to-face-sessie.

Gezichtsuitdrukking zien blijkt niet nodig

Het thuis gebruiken van de bril kan niet ‘mis’ gaan, in de zin dat het schadelijk is voor de cliënt, zegt Anne. “Als behandelaren vinden we het soms een lastig idee dat we de cliënt niet zien tijdens de sessie, maar tijdens een EMDR-sessie met de VR-bril in de behandelkamer zie je de gezichtsuitdrukking van de cliënt ook niet, en dat blijkt eigenlijk helemaal geen probleem te zijn. We vinden het als behandelaren misschien moeilijk om de controle los te laten, terwijl dat bij deze behandeling prima blijkt te kunnen. Dat horen we ook van andere zorginstellingen die deze bril gebruiken.”

Pilot klein, maar succesvol

Van september 2023 tot februari 2024 heeft Anne samen met een aantal collega’s binnen GGZ Delfland een pilot gedaan met de vernieuwde VR-bril. Doel was om te onderzoeken of VR de EMDR-behandeling effectiever en efficiënter maakt en of de gebruiksvriendelijkheid van de bril voldoende is. Ook wilden de onderzoekers weten hoe tevreden cliënten en behandelaren erover zouden zijn. Anne: “Het was een relatief kleine en korte pilot – de bril is bij negen EMDR-trajecten gebruikt – en er was geen controlegroep, dus we kunnen maar beperkt conclusies trekken over de effectiviteit ervan. Wat wel opviel is dat zowel de cliënten als de behandelaren heel tevreden waren over de VR-bril: beide groepen beoordeelden het gebruiksgemak met gemiddeld een ruime 8. De behandelaren beoordeelden het effect van de bril zelfs met gemiddeld een 9,2; de cliënten met een 8,2. Beide groepen beschouwden het als een fijne aanvulling op de behandeling. De cliënten vonden de bril gemakkelijk te gebruiken en vonden het prettig om tijdens de sessie in een ‘bubbel’ te zitten. De behandelaren waren vooral te spreken over de toegenomen efficiëntie van de behandeling. Een nadeel aan het gebruik van de bril dat werd genoemd is dat er soms verbindingsproblemen waren. Een goed wifi-netwerk is essentieel.” In navolging van de pilot gaat GGZ Delfland de VR-bril komend jaar actief gebruiken: er worden dertien brillen geïmplementeerd, zodat meer cliënten ervan kunnen profiteren.

VR kan helpen wachtlijsten te verkorten

Doordat de VR-bril gemakkelijk te bedienen is, kunnen cliënten vanaf dertien jaar hem gebruiken. Vooralsnog gebruiken Anne en haar collega’s de bril alleen bij cliënten met PTSS of traumagerelateerde klachten. Het is de bedoeling dat de software wordt doorontwikkeld, zodat de bril in de toekomst ook breder ingezet kan worden. Anne is tot nog toe erg enthousiast over het gebruik van VR: het vergroot de doelmatigheid van de zorg met technologische innovatie én geeft de cliënt meer regie over de behandeling. Dat past bij het beleid van GGZ Delfland. “Cliënten kunnen een deel van hun behandeling zelf thuis volgen, op een moment dat het hen uitkomt. Dat geeft hen meer zeggenschap over hun behandeltraject, wat heel belangrijk is, want hun klachten kunnen er juist voor zorgen dat ze minder regie over hun leven ervaren. Bovendien komt er hierdoor capaciteit vrij bij behandelaren. Ook kunnen behandelaren tijdens de sessies in de behandelkamer efficiënter te werk gaan, aangezien de bril een deel van hun taken overneemt. Zo kun je, terwijl de cliënt met de bril de EDMR-sessie doorloopt, alvast de resultaten vastleggen. Dit soort innovaties kan helpen de wachtlijsten in de zorg te verkorten.”

Voor deze behandeling wordt er gebruik gemaakt van de kennis, software en vr-bril van Psylaris. Mooi om samen te werken met een organisatie die zich inzet voor de ontwikkeling van virtual reality-applicaties voor de behandeling van psychische klachten.